ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ - Ο ΒΛΑΧΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

Ανοιξιάτικο ευετηρικό, ευγονικό δρώμενο το οποίο επιτελείται την περίοδο των Απόκρεων και συγκεκριμένα την Κυριακή της Τυρινής και κορυφώνεται την Καθαρή Δευτέρα. 

Παρουσιάζεται ως σάτιρα ενός παραδοσιακού γάμου, ως εικονικός ποιμενικός γάμος, ως μια γαμήλια τελετουργία, η οποία συνίσταται από επιμέρους τελετουργικές πράξεις οι οποίες συνδέονται με «τάξη» και κανόνες ακολουθίας μεταξύ τους και στην οποία παλαιότερα συμμετείχαν μόνο άντρες σε όλους τους πρωταγωνιστικούς και δευτερεύοντες ρόλους.

Ιστορία

Το έθιμο του Βλάχικου Γάμου επιτελείται από τα μέσα του 19ου αι. στην πόλη της Θήβας. Υπήρξε μικρή διακοπή στην τέλεση του εθίμου κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και από το 1950 περίπου τελείται ανελλιπώς κάθε χρόνο μέχρι σήμερα σε αναβιωμένη εκδοχή. Το έθιμο, το οποίο έχει και αρχαίες καταβολές στη διονυσική λατρεία, η οποία ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη στην περιοχή της Θήβας (και της Βοιωτίας), συνδέεται με την έλευση και εγκατάσταση των πρώτων ομάδων Βλάχων στον αστικό χώρο της Θήβας. Στη συνέχεια, αλλά πολύ αργότερα, στη Θήβα εγκαταστάθηκαν και Σαρακατσάνοι, οι οποίοι την τελευταία δεκαετία εντάχθηκαν ως ομάδα στην τελετή του εθίμου του Βλάχικου Γάμου.

Καθοριστικό ρόλο στην αναβίωση του εθίμου την δεκαετία του ’50 διαδραμάτισαν οι συλλογικοί φορείς της πόλης (επαγγελματικές ενώσεις, πολιτιστικοί σύλλογοι, επιστήμονες) και ιδιαίτερα ο Πολιτιστικός Συλλόγος «Πίνδαρος», που ανέλαβε το 1953 τη διοργάνωση του εθίμου. Σημαντική ήταν επίσης η συμβολή στην αναβίωση «ξεχασμένων» χαρακτηριστικών του δρώμενου του –Αθηναϊκού Συλλόγου ΑΙΞΩΝΗ, ο οποίος με την προτροπή του Θηβαίου Ν. Πουλιόπουλου ξεκίνησε τη μελέτη του εθίμου, ενώ παράλληλα αναβίωσε θεατρικές μορφές, όπως ο «θεατρίνος». Ο θεατρίνος είναι μια ιδιαίτερη μορφή με ξεχωριστή φορεσιά (κατσάρια δεμένα στις άσπρες κάλτσες σαν αρχαία σανδάλια, με κλαριά κισσού στο κεφάλι του) χορεύει και χοροπηδά συνέχεια. Είναι μια μορφή που προστέθηκε κατά την αναβίωση του εθίμου την δεκαετία του ’50 και παραπέμπει στους αρχαίους σάτυρους, τους ακολούθους του Διόνυσου, γενέτειρα του οποίου ήταν η Θήβα.

Σημαντική στη διοργάνωση του Βλάχικου Γάμου είναι, τα τελευταία χρόνια, η συμβολή του Συλλόγου Πολιτιστικής Ανάπτυξης Θήβας «Λάιος», ο οποίος ιδρύθηκε το 1982 από μια ομάδα νέων που ήθελαν να συνεισφέρουν με τον δικό τους τρόπο στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης. Ο «Λάιος» συνεχίζει την έντονη πολιτιστική δραστηριότητά του με ποικίλες δραστηριότητες, όπως εκμάθηση παραδοσιακών χορών, εκθέσεις, θέατρο και μουσική. Συμμετέχει σε πλήθος εκδήλωσεων τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, παρουσιάζοντας και τον Βλάχικο Γάμο.

Σήμερα

Σύμφωνα με προφορικές και νεότερες γραπτές μαρτυρίες, το αποκριάτικο έθιμο του Βλάχικου Γάμου επιτελείται, σχεδόν χωρίς διακοπή, από τα μέσα του 19ου αι. και συνδέεται με τους Βλάχους από την περιοχή του Ασπροποτάμου είτε με την ποιμενική ομάδα των Σαρακατσάνων καθώς και οι δύο ομάδες εγκαταστάθηκαν σταδιακά (από τον 19ο αι.) στον αστικό χώρο της Θήβας.

Το αποκριάτικο δρώμενο του Βλάχικου Γάμου περιλαμβάνει στοιχεία της γαμήλιας τελετουργίας («πιάσιμο των προζυμιών», προξενιό, αρρεβωνιάσματα, ψήσιμο προπύρας, γάμος και γαμήλια πομπή, τάξιμο της προίκας και πανωπροίκι, επιστρόφια κ.ά.), χορούς (καγκέλι μικρό και μεγάλο, το οποίο λέγεται και Αγιοθοδωρίτικος, συρτός στα τρία, λιβανατέικος ή λειβαδίτικος, τσάμικος στον τόπο, γαϊτανάκι [βλάχικο], πηδηχτός χορός, ο χορός του πεθαμένου), τραγούδια (το τραγούδι της νύφης, το τραγούδι του γαμπρού, το τραγούδι του γάμου, ο Εωθινός [σκάρος], τραγούδι που τραγουδιέται τις πρωινές ώρες της Κ. Δευτέρας, όταν ξεκινάει η κατεξοχή ημέρα τέλεσης του γάμου).

Το έθιμο έχει όλα τα στοιχεία του γαμήλιου τελετουργικού, καθώς πρόκειται για έναν «ιερό» γάμο, και έχει έντονα συμβολικό και μαγικοθρησκευτικό χαρακτήρα, που στοχεύει στη διασφάλιση της γονιμότητας και της ευκαρπίας της γης και των ανθρώπων. Η επιτυχής τέλεση ενός γάμου μεταξύ των ανθρώπων, στον οποίο συμμετείχαν εμφανώς μόνο άντρες σε όλους τους πρωταγωνιστικούς και δευτερεύοντες ρόλους ‒με τις γυναίκες να έχουν σιωπηρή αλλά ουσιαστική συμβολή στην έκβαση του δρωμένου‒, σύμφωνου με τους γαμήλιους κανόνες και τις κοινωνικές πρακτικές της πατρογραμμικής κοινωνίας λειτουργεί συμβολικά, ομοιοπαθητικά, προτρεπτικά για την αίσια έκβαση του επιδιωκόμενου στόχου, που δεν είναι άλλος από τη γονιμοποίηση και την καρποφορία της γης, και αποτρεπτικά για κάθε επιβουλή και κακό.

Η εξασφάλιση αυτή πραγματοποιείται μέσα από ανατροπές έμφυλων ρόλων, καθώς συμμετέχουν μόνο τα αρσενικά μέλη της τοπικής κοινωνίας και άνδρες σε γόνιμη ηλικία έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο και μπορούν να διασφαλίσουν την καρποφορία της γης. Η αποδόμηση της υπάρχουσας τάξης, η προσωρινή αντικατάστασή της με κάποια άλλη μέσα από την αντιστροφή ρόλων, την ανατροπή λόγων, την εκκωφαντική παρουσία ήχων, κτυπημάτων, πυροβολισμών, ιαχών, τη χρήση συμβολικών αντικειμένων και χρωμάτων (σημαία, μαντίλι, πορτοκάλι), τη συμβολική αλλά άρρητη ονοματοδοσία των μελλονύμφων (Κωνσταντής και Αγόρω), την επιτέλεση σε επιλεγμένες στιγμές ιδιαίτερα σημασιολογικά και συμβολικά φορτισμένων τραγουδιών

 Το Τραγούδι της νύφης Πού πας Ελένη και Μαριώ τώρα το βράδυ-βράδυ, Πάω στη θειά μου τη (Γι)Αννιώ, πάω να νυχτερέψω κ.ά 

Το τραγούδι του γαμπρού Ωρέ νυφούλα μου δεν εντράπηκες το δόλιο πεθερό σου, πούρθε σ’ αρρεβώνιασε με χίλιους συμπεθέρους

και μοιρολογιών, τη σατιρική και έντονα βωμολοχική στιχομυθία, την εκτέλεση διαφόρων τελετουργικών χορών με ιδιαίτερη και βαρύνουσα συμβολική σημασία

Η τελετουργία του Βλάχικου Γάμου 

Η παρουσίαση-ανάλυση του τελετουργικού του Βλάχικου Γάμου στηρίζεται κυρίως στην αναβιωμένη εκδοχή του εθίμου κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’50, όπως αυτή καταγράφηκε στις τοπικές εκδόσεις (Πουλιόπουλος, Βασιλείου) αλλά κυρίως από τις προφορικές μαρτυρίες και τις παρατηρήσεις κατά την επιτόπια λαογραφική (επ’ ευκαιρία) έρευνα που διεξήγαγε τα δέκα τελευταία χρόνια (2007-2017) η Ανδρομάχη Οικονόμου, Δ/ντρια Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

Τσικνοπέμπτη-Πιάνουν τα προζύμια 

Το δρώμενο ξεκινάει την Τσικνοπέμπτη με το πιάσιμο των προζυμιών. Οι Βλάχοι (με τον όρο αυτόν στο εξής προσδιορίζονται όσοι συμμετέχουν στο έθιμο), φορώντας το φέσι και ένα κόκκινο μαντήλι στον λαιμό, συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία του Αγ. Ιωάννη του Καλοκτένη, ανάβουν φωτιές, πίνουν υπό τους ήχους της πίπιζας και του νταουλιού και στη συνέχεια, αφού κάνουν μια βόλτα στο κέντρο της πόλης, συγκεντρώνονται σε κέντρα και ταβέρνες, και παλιότερα στα σπίτια, όπου διασκεδάζουν πίνοντας και χορεύοντας έως τις πρώτες πρωινές ώρες της επομένης.

Η εβδομάδα που ακολουθεί μέχρι την Κυριακή της Τυρινής, αν και φαινομενικά ήσυχη, χαρακτηρίζεται από μια έντονη, αλλά όχι έκδηλα αντιληπτή, κινητικότητα και αγωνία για τις προετοιμασίες της τέλεσης του εθίμου. Ο κάθε Βλάχος αναζητά τα αναγκαία εξαρτήματα της «στολής» του, όσα δεν έχει τα δανείζεται από φίλους και γνωστούς και ετοιμάζεται για το τριήμερο της Καθαράς Δευτέρας. Οι παρέες-ομάδες, οι οποίες αρχικά, μετά την αναβίωση του εθίμου, ήταν δύο και στη συνέχεια έφτασαν τις 6 – 8 (και ορισμένες φορές έως και 10), συνήθως σε ζυγό αριθμό, καθώς συντάσσονται ισοδύναμα στην πλευρά της νύφης και του γαμπρού αντίστοιχα, ανασυγκροτούνται κάτω από τις οδηγίες του καπετάνιου. Η κάθε ομάδα αποτελείται από τον Καπετάνιο, τον Πανούση, που είναι ο βοηθός του, τα παλικάρια, 20-30 άτομα ντυμένα με τις «βλάχικες» ενδυμασίες. Παλαιότερα στις ομάδες αντιπροσωπεύονταν και οι Λιάπηδες (Τουρκαλβανοί, κατά μία εκδοχή που παρουσιάζονταν με τις λερές, μακριές φουστανέλες) και οι Μακεδόνες (με ιδιαίτερες ενδυμασίες και περικεφαλαίες). Με την παρουσία και την αντιπροσώπευση των διαφορετικών, εθνοτικά και πολιτισμικά, αυτών ομάδων δηλώνεται και η σχέση με την ετερότητα (τον άλλο) και η συγκρότηση της ταυτότητας που εκφράζουν, το δίχως άλλο, την πολυπολιτισμικότητα του δρωμένου.

Κυριακή της Τυρινής -Μαζεύονται οι παρέες των βλάχων 

Την Κυριακή της Τυρινής, νωρίς το απόγευμα ξεκινάει η κάθε παρέα από το σπίτι του Καπετάνιου με τη συνοδεία της μουσικής ζυγιάς, για να συγκεντρώσει τα παλικάρια του περνώντας από κάθε σπίτι όπου τους υποδέχονται με μεζέδες, κρασί, μουσική και χορό. Σμίγουν όλες οι παρέες στην κεντρική πλατεία, η καθεμιά κάτω από το φλάμπουρό της, μέσα σε ένα ηχητικό και χορευτικό πανδαιμόνιο. Όλα όμως τελούνται, ή πρέπει να τελούνται, κάτω από τους αυστηρούς κανόνες πειθαρχίας, καθώς στο όλο παραστατικό των ομάδων διακρίνεται ο στρατιωτικός-πολεμικός του χαρακτήρας που μας παραπέμπει στο τελετουργικό του γάμου (με το φλάμπουρο).

Καθαρά Δευτέρα-Ο γάμος 

Η καθαρή Δευτέρα είναι η κατεξοχήν μέρα τέλεσης του γάμου. Ξεκινάει πολύ πρωί με τον σκάρο, με το άναμα των φωτιών και το ψήσιμο της προπύρας, πάντα με τη συνοδεία μουσικής και χορού. Στο τέλος του πρωινού ξεκινάνε οι παρέες, χωριστά της νύφης και του γαμπρού, η καθεμιά συνταγμένη κάτω από το φλάμπουρο και υπό τους συνεχείς, οξείς και εκκωφαντικούς ήχους της πίπιζας και του νταουλιού, χοροπηδώντας, φωνάζοντας και κραδαίνοντας το ισχυρό τους σύμβολο, τις γκλίτσες, για τον τόπο συγκέντρωσης όπου θα γίνουν τα προξενιά, το τάξιμο της προίκας και τέλος τ’ αρρεβωνιάσματα. Παλαιότερα ήταν η πηγή του Άρεως, και στη συνέχεια το ξωκκλήσι της Αγ. Τριάδας, τόποι με νερό, ζωτικής σημασίας αγαθό για την πόλη.
Η πομπή, με ανάμεικτα παραδοσιακά αλλά και νεωτερικά στοιχεία και σύμβολα από το γαμήλιο τελετουργικό, διαγράφοντας στην ουσία μια κυκλική πορεία –γύρω από την πόλη– που συνδέει τόπους ζωτικής σημασίας για την κοινωνία, καταλήγει στην κεντρική πλατεία, από όπου είχε ξεκινήσει για να ολοκληρωθεί με τους καλύτερους οιωνούς το μυστήριο.
Προσκόμματα όμως και μάλιστα σοβαρά εμποδίζουν την ομαλή έκβαση. Το ατίμασμα της νύφης, σε μια αυστηρών αρχών ανδρο-πατρογραμμική κοινωνία, οδηγεί στην εκ νέου διαπραγμάτευση των όρων προικοδότησης της νύφης και στην απαίτηση για πανωπροίκι. Τίποτα πλέον δεν εμποδίζει την τελική, αίσια έκβαση του γεγονότος.

Και ενώ όλα βαίνουν καλώς και μέσα σε ένα γενικό κλίμα ευφορίας και χαράς για την καλοχρονιά και την ευφορία της γης … συμβαίνει το αναπάντεχο: ο γαμπρός (ή κάποιος από τα παλικάρια) πέφτει νεκρός. Ο θάνατος ετούτη την ώρα σημαίνει καταστροφή για όλα. Το γεγονός του θανάτου αντιμετωπίζεται με τη δέουσα σοβαρότητα και τον θρήνο. Φροντίδα για τον νεκρό παλικάρι, αναμμένα κεριά, μοιρολόγια και αλαλαγμοί, κτυπήματα στο πρόσωπο και στο στήθος, αργός και βαρύς κυκλικός χορός γύρω από το λείψανο (ο χορός του πεθαμένου), αλλά και βωμολοχίες ικανές να επιφέρουν το αδύνατο: την ανάσταση. Μαζί και την προσδοκώμενη ανάσταση-αναγέννηση της φύσης, την καρποφορία της γης, τη συνέχιση της ζωής, για να «μην πάει η χρονιά χαμένη», όπως λέει το σχετικό τραγούδι. Η συνέχεια περιλαμβάνει γλέντι και χορό μέχρι την επομένη το πρωί, καθώς ο γάμος ολοκληρώθηκε, παρ’ όλα τα προσκόμματα και τις αναποδιές.

Το έθιμο του Βλάχικου Γάμου ολοκληρώνεται το Σάββατο των Αγ. Θεοδώρων με τα πιστρόφια. Σύμφωνα με την παράδοση, μία βδομάδα μετά τον γάμο, η νύφη επιστρέφει, ως επισκέπτης πλέον, στο σπίτι των γονιών της, σύμφωνα με το γαμήλιο τελετουργικό.

ΠΗΓΗ

Ο ΒΛΑΧΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ ΣΤΗ ΘΗΒΑ 2015

📧Έχετε κάποια παρατήρηση για το παρόν περιεχόμενο; Θα χαρούμε να σας ακούσουμε

▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃▃      

 Επιμέλεια άρθρου

 Παπανικολάου Στυλιανός